متأسفانه در بین هنرمندان ایرانی معماران بیش از هر گروه دیگری مورد بی توجهی قرار گرفته اند. بناهای دارای ارزش معماری و تاریخی در کشور ما با نام فرمانروا، امیر، وزیر یا سفارش دهنده آن معروف هستند. بنا کننده شاهکارهایی که نه تنها برای ایرانیان شتاخته شده بوده بلکه آوازه آنها به خارج از این مرز و بوم نیز رسیده بی نام و نشان هستند. در سفرنامه ها، کتابهای خطی و آثار قدیمی نیز به ندرت نامی از معماران مشاهده می شود و از زندگی اعتقادات، آثار و روش کار آنها تقریباً هیچ اطلاعی در دست نیست و هیچ دست نوشته یا نقشه ای از آنها مشاهده نشده است.
ایران شناسان غربی همچون پوپ، گدار، ویلبر، سیرو، کونل، و … که معرفی معماری ایرانی عملاً توسط آنها آغاز گردیده با کندوکاو بسیار در لابه لای نقش و نگارهای گچی و طرحهای کاشی و سنگ نوشته و تزئینات چوبی فقط به نام معمار و تاریخ ساخت بنا دست یافته اند “عمل حقیر فقیر …” و باستان شناسان و محققین ایرانی همچون یحیی ذکاء، نصرت الله مشکوتی، محمد علی مخلصی، ایرج افشار و … به تکمیل آن تحقیقات پرداخته اند ولی هنوز معمار بناهایی چون کاخ عالی قاپو، مسجد وکیل، گنبد قابوس، مسجد کبود، پل خواجو و … برای همگان ناشناخته هستند.
از این رو برای زنده نگهداشتن نام افرادی که در این مرز و بوم بدون ادعا و بی سرو صدا زندگی کردند و تمام عمر با فروتنی برای ساختن سرزمین خود “ایران” تلاش نمودند به معرفی نام و آثار آنها پرداخته ایم هر چند اطلاعات ما درباره آنها بیش از چند عبارت نیست.
قابل ذکر است که دو مقاله یکی اثر دونالد ویلبر و دیگری یحیی ذکاء به نام معماران- استادکاران دوره اسلامی برای انجام این تحقیق بهترین راهنما و راهگشا بوده اند در اولی تعداد ۱۰۷ و در دومی ۲۳۴ معمار و استادکار معرفی گردیده اند که در بسیاری از اسامی ذکر شده مشترکند تعدادی از آنها نیز اسلامی هستند ولی ایرانی نیستند از جمله استاد مصطفی بغدادی، استاد عبیدبن المصری و استاد ابونصر محمدبن احمد بناء التزمذی و غیره.
با توجه به اینکه دانسته های ما از معماران منحصر است به بنای ساخته شده توسط آنها پس معیار شناسایی، بنای ساخته شده قرار گرفت. به غیر از اسامی فوق که به عنوان معمار ایرانی محسوب نگردیده اند و استادکاران نجار و سنگ تراش و غیره در مجموع حدود ۳۰۰ معمار با آثارشان معرفی شدند. ( دسترسی به آثار بقیه تا این مقطع ممکن نشد. )
در پی شناسایی این هنرمندان که حاصل آن کتابی تحت عنوان “معماران ایران” گردید به اسامی بناهایی برخوردیم که بدست معماران ایرانی ساخته شده اند ولی در خارج از مرزهای فعلی ایران قرار دارند. با توجه به مرزهای ایران در دوران های مختلف تاریخی بخشی از آنها که در حال حاضر جزء ایران نیستند در زمان احداث در محدوده ایران قرار داشتند.
در بین سلسله هایی که به ایران حکومت می کردند پایتخت صفاریان در زرنگ، سامانیان در بخارا، دوره ای از آل بویه در بغداد، غزنویان در غزنه، خوارزمشاهیان درخوارزم و تیموریان در سمرقند و هرات بوده است (درنقشه موجود محدوده و مرز ایران در دوره های مختلف تاریخ نشان داده شده است) پایتخت های حکومت های بعد از تیموریان یعنی صفویان، افشاریان، زندیان و قاجار بترتیب در تبریز، قزوین، اصفهان، مشهد، شیراز و تهران بوده ولی بخش قابل توجهی از آذربایجان و ارمنستان از جمله از ایروان، نخجوان، اردوباد، گرجستان، باکو، دربند، شروان، کشور افغانستان و … قبل از عهدنامه گلستان، ترکمانچای و معاهده پاریس جزو شهرهای ایران محسوب می گردیدند و پس از آن (۱۲۲۸-۱۲۷۳ ﻫ . ق) از ایران منتزع گردیدند.
بنابراین بناهایی که در شهرهای فوق شناسایی گردیدند بنایی در ایران بودند که بدست معماران ایرانی بنا شده بودند مانند مقبره امیر تیمور در سرقند که توسط محمدبن محمود اصفهانی ساخته شده است.
برخی دیگر از آثار توسط معمارانی ساخته شده اند که در زمان حمله مغول بالاجبار و همگام با سایر هنرمندان و فلاسفه و استادکاران به کشورهای همسایه مهاجرت نمودند مانند بدرالدین تبریزی که مقبره مولانا جلال الدین رومی در شهر قونیه را ساخته است و متعلق به سال ۶۷۳ ﻫ . ق مصادف با ۶۵۳ ﻫ . ش است.
نمونه دیگری از معماران اسیرعلی یا عجم علی تبریزی است که در جنگ چالدران اسیر سپاه عثمانی گردید و در اسارت توانایی های خود را عرضه نمود و معمار دربار شد و روایت است که معروف ترین معمار عثمانی یعنی سینان یا صنعان شاگرد وی بوده است.
موارد دیگری موجود است که پادشاه یا فرمانروا با توجه به اعتقادات مذهبی خصوصاً مذهب تشیع و در دوره صفویه و قاجاریه اقدام به اعزام معماران معروف خود برای ساخت و یا مرمت بقاع متبرکه به بغداد و کاظمین و نجف و کربلا و غیره نمودند که از آن جمله می توان ابوالحسن معمار کاشانی و استاد رستم معمار بروجردی را نام برد که آثار آنها در بقعه حضرت ابوالفضل در عراق موجود است و نیز استاد معمار صادقی معمار شیرازی که سازنده کاخ عفیف آباد و نارنجستان قوام در شیراز بوده و در دوره قاجاریه به کربلا اعزام گردید.
و نیز استاد سلطان حسین قمی را می توان نام برد که معمار آستانه امام موسی کاظم و امام محمد جواد در عراق به امر پادشاهان صفوی است. و در یک مورد از معمار ایرانی توسط فرمانروایی از سرزمین دیگری برای احداث بنایی منحصر به فرد دعوت به عمل آمد و آن بنا تاج محل است که شاه جهان پادشاه گورکانی هند بنا به درخواست زوجه خود از عیسی شیرازی برای ساخت آرامگاه وی دعوت به عمل آورد. در ادامه به معرفی مختصر این بناها می پردازیم :
یک : تاج محل
معروف ترین بنای ساخته شده توسط معمار ایرانی در خارج از مرز فعلی تاج محل در آگرای هند است. این بنا که آرامگاه ارجمند بانو همسر پنجمین پادشاه گورکانی هند می باشد توسط عیسی شیرازی ساخته شده است.
ارجمند بانو بیگم یا ممتاز محل ( شیرازی الاصل ) همسر شاه جهان که بسیار مورد علاقه وی بود هنگام آخرین وضع حمل خود که نهایتاً منجر به مرگ وی گردید از همسرش دو درخواست نمود یکی آنکه با توجه به داشتن ۴ فرزند پسر و ۴ دختر پادشاه چنان نکند که فرزند دیگری از نسل دیگری پیدا شود تا در بین فرزندان اختلاف پیش آید و دیگری ساخت بنایی به عنوان آرامگاه وی بود که هر دو مورد پذیرش و اجرا قرار گرفت. خواسته ارجمند بانو در مورد اول به نتیجه نرسید زیرا اورنگ زیب پسر سوم او با دارا شکوه پسر اولش که انسان ادیب و اندیشمندی بود از در مخالفت برآمد وی را کشت، پدر را به زندان افکند و حکومت را بدست آورد ولی خواسته دوم او عملی شد.
شاه جهان عیسی شیرازی را به عنوان معمار و طراح انتخاب نمود. وی یک خوشنویس از بغداد، یک قلمزن از بخارا، یک خبره در امر ساختمان قسطنطنیه، یک سازنده منار یا برج از سمرقند و یک معمار از قندهار با بیست هزار کارگر استخدام نمود که همه زیر نظر وی کار می کردند و حاصل آن یکی از معروف ترین بناهای جهان یعنی تاج محل است که در وسط باغ زیبایی با طرح باغسازی ایرانی و چهارباغ ساخته شد.
دو : بنای امیر ( مقبره تیمور ) در سمرقند ۸۰۷ ﻫ . ق ( ۷۸۳ ﻫ . ش )
در شاهراه شازند سمرقند، یکی از عجیب ترین گورستانهای عالم ساخته شده است. چند نفر از اعضای خانواده “فاتح عالم” در این مکان بخاک سپرده شده اند، خود او کمی دورتر در بزرگترین این مقابر، در مقبره معروف “گور امیر” که بین سالهای ( ۱۵۰۹- ۱۵۰۴ میلادی ) بنا گردیده، دفن شده است.
این مقبره دارای یک برج با پایه هشت ضلعی و گردنی ) Tambur ( استوانه شکل است. برج آن تا اندازه ای خیمه مانند است و ترک های باشکوهی در آن ایجاد گردیده که با برآمدگی های مقرنس پوشانده شده، بصورت صلیب درآمده است.
ایجاد هشت گوشه بوسیله گوشوار) Trompenninichen ( پیش آمده صورت هلالی نوک دار آن بر روی پایه شانزده گوشه ای که بر روی زیربنا قرار گرفته، ساخته شده و در زیر آن دخمه ای Krypta) ( با طاق مسطح قرار دارد.
بدون شک این بنا با نمای مجلل داخل و خارجش جزو برجسته ترین کارهای معماری اسلامی محسوب می شود[۲].
سه : مقبره شوجوک بیکایا چیوک بیکا خواهر امیر تیمور در سمرقند شاه زند ) Chujuk Bikea (
معماران این بنا استاد زین الدین و استاد شمس الدین و سال ساخت بنا ۷۷۳ ﻫ . ق مصادف با ۷۴۹ ﻫ . ش است۱ ۰
چهار : مدرسه شیردار سمرقند[۳]
در اطراف میدان ریگستان یا رجستان سمرقند سه بنای قابل توجه قرار دارد که یکی مدرسه الغ بیگ دومی مدرسه طلادار و سومی مدرسه شیردار است. این مدرسه که بدست معمار عبدالجبار در سال۷۰۸ ﻫ . ش ساخته شده است در واقع اقتباسی است از مدرسه الغ بیگ.
پنج : مسجد خواجه احمد یساوی در ترکستان
شهر ترکستان به دلیل مجموعه بناهای آن که در سال ۱۳۹۷ میلادی برای یکی از روحانیون قرن دوازدهم بنام ”خواجه احمد یساوی” ساخته شده و بطرز قابل توجهی حفظ گردیده شهرت دارد. این مجموعه از یک مسجد، مقبره، خانقاه و یک کتابخانه تشکیل شده است. این بنا تشکیل مجموعه ای را می دهد که بطرز حیرت انگیزی منسجم بوده دارای تزئینات کاشیکاری و آجرهای لعابدار است[۴]. معمار این بنا خواجه یا حاجی حسین شیرازی و سال ساخت آن ۷۹۹ ﻫ . ق مصادف با ۷۷۵ ﻫ . ش است[۵].
شش : مقبره سلطان سنجر در مرو
معمار آن محمدبن عزیز و سال ساخت آن ۵۲۲ ﻫ . ق مصادف با ۵۰۶ ﻫ . ش است[۶].
هفت : مناره دولت آباد
در مقاله دونالد ویلبر نام سه معمار برای مناره دولت آباد آمده است. مناره دولت آباد در نزدیکی بلخ افغانستان است. شهر بلخ (باکتریا) از لحاظ بناهای باقیمانده یکی از فقیرترین شهرهاست و تنها دو اثر از دوره تیموری یکی حرم خواجه عکاش و دیگری حرم خواجه ابونصر پارسا که دارای تزئینات عالی است در این شهر برپاست. مناره دولت آباد در نزدیکی شهر بلخ قرار دارد.[۷]
محمدبن قاسم ۴۸۶ ﻫ . ق (۴۷۰ﻫ . ش)، علی محمدبن علی ۵۰۲ ﻫ . ق (۴۸۶ ﻫ . ش) و عبدالله بن الرحمن النجار ۵۰۲ ﻫ . ق (۴۸۶ ﻫ . ش ) معماران این بنا هستند.
هشت : با شیل قبه ( قبه کبود )
با شیل قبه یا قبه کبود مقبره مولانا جلال الدین رومی در قونیه ترکیه است که در سال ۶۵۲ ﻫ . ش بدست استاد بدرالدین ساخته شده است.[۸]
نه : مدرسه سیرجالی در قونیه
در کتاب معماری و تزئینات اسلامی اثر درک هیل و اولگ گرابر آمده است که مدرسه سیر کالی ( قونیه ) (سال ساخت ۱۲۴۲) که یک بنای سلطنتی است از آن لحاظ جالب است که یکی از سازندگان آن اهل توس در شرق ایران بود و طرحهای آن بایران مرتبط بوده است. نام معمار این بنا محمدبن محمدبن عثمان البناءالطوسی و سال ساخت آن ۶۲۱ ﻫ . ش است[۹] .
ده : مسجد قلعه دیوریگی
دیوریگی شهری در ترکیه است که در شمال مالاتیا و شرق سیواس قرار دارد در این شهر آثار زیبایی از دوران سلجوقی وجود دارد که مسجد قلعه دیوریگی یکی از آنها است.
این مسجد با سالن های دراز و مستطیل شکل، مسجد جامع شهر دیوریجی (دیوریگی) است که طی سالهای (۹-۱۲۲۸م) احداث گردید. این مسجد با مناره های بازسازی شده اش و مهمانخانه متصل به آن نوعی احساس نوع دوستی و جوانمردی را القا می کند. بر فراز بارگاه ﻣﺆسسان آن گنبدی مخروطی شکل تعبیه شده است. شهرت این مسجد به خاطر کثرت استفاده از سنگهای حجاری شده غیرمعمول و نیز به خاطر طاق قوس های سنگی راه راه و رنگارنگی است که در فضای بین دو ستون واقع شده اند[۱۰].
فضای تاریک و بی روزن داخل مسجد با طاق های قوس دار و کمانی شکل که بر پایه ردیفی از ستون های سنگی رو به قبله استوارند تجمل و زیبایی فضای محراب را دو چندان می کنند. تزئینات گل و گیاهی که خیلی با احساس در فضای این محراب سنگی انجام شده است به مانند گچ بری های سبک با روک به کار رفته در گنبد علویان همدان است که از بناهای به جای مانده از اواخر دوره سلجوقی است.
معمار این بنا حسن بن پیروز المراغی و سال ساخت آن ۵۷۶ ﻫ . ق مصادف با ۵۵۸ ﻫ . ش است.
انجام شده است به مانند گچ¬بری¬های سبک با روک به کار رفته در گنبد علویان همدان بوده که از بناهای به جای مانده از اواخر دوره سلجوقی است.
معمار این بنا حسن¬بن پیروز المراغی و سال ساخت آن ۵۷۶ ﻫ.ق. مصادف با ۵۵۸ ﻫ.ش. است.
یازده : مناره جام یا جم افغانستان
کشف پایتخت غوریان توسط- آ- ماریک در سال ۱۹۵۷ یکی از رویدادهای مهم بوده است. این شهر که در دره ای دور افتاده در افغانستان واقع شده مرکب از خرابه های بسیار است و مناره ای ۶۰ متری در آن وجود دارد که طبق کتیبه آن در فاصله سالهای ۱۱۵۳-۱۲۰۳ میلادی ساخته شده است. گرچه هنوز کارکرد دقیق این مناره و هدف از ساختمان آن مورد مطالعه قرار نگرفته از فحوای کتیبه ها و آیات قرآنی چنین بر می آید که این بنا و مناره نوعی بنای یادبود بوده است. مانند مناره قطب الدین در دهلی و احتمالاً بیشتر برجهای مرتفع شرق ایران را می توان بنای یادبود دانست[۱۱] .
معمار این بنا علی و سال ساخت آن ۵۵۸ ﻫ . ق مصادف با ۵۴۰ ﻫ . ش است.
دوازده : مزار همایون ( ۹۷۰-۹۷۸ ﻫ . ق )
نام معمار : میرک میرغیاث الدین [۱۲]
نام معمار : سید محمد فرزند میرک میر غیاث الدین ۲
مزار همایون، پدر اکبر گورکانی، نخستین مزار شکوهمند در این دوران بود که با طرح هشت بهشت در میان باغی با طرح چهارباغ در دهلی بر پا شد. در کتاب معماری هند، در دوره گورکانیان اشاره شده است که معماران این بنا، سید محمد و پدر او، میرک سید غیاث بوده اند. آنان برای سلطان حسین بایقرا در هرات که آخرین پایتخت تیموریان بود و برای بابر در هند و در دوره تبعید همایون، برای حاکم ازبک در بخارا کار می کردند. سید محمد پس از مدتی به هند بازگشت و ساختن مزار همایون بین سالهای ۹۷۰ تا ۹۷۸ ﻫ . ق به او واگذار شد.
در دوره اکبر گورکانی تجربیات جدیدی از تلفیق عناصر معماری صورت گرفت.
به غیر از بناهای فوق مسجد دباغ خانه در آنقره ( آنکارا ) ( معمار عبدالقادر اصفهانی )
مدرسه شاه مشهد ( باد غیس ) در غور افغانستان ( محمد معمار )
کوشک نو غزنویان در غزنه ( معمار عبدالملک نقاش )
مقبره شروان ( معمار علی نیشابوری )
مناره مسجد محمد باکو ( معمار رئیس محمدبن ابوبکر )
عمارت حاجی شیخله در شروان ( معمار استاد عارف )
گرمابه شروانشاهان ( معمار استاد گشتاسف )
خانقاه هرات ( معمار خواجه حافظ تبریزی )
دیری باباتربه سی ( معمار ابن حاجی احمد )
عمارت شاه بالو ( معمار بهرام بن علی ) و ( معمار پاشا جمشید )
نیز توسط معماران ایرانی و خارج از مرزهای امروز ایران ساخته شده که تا این مقطع مورد شناسایی قرار گرفته اند.
جدول پایتخت های ایران در دوران اسلامی
نام سلسله مرکز حکومت آغاز هجری شمسی پایان هجری شمسی
امویان دمشق ۴۰ ۱۲۸
عباسیان بغداد ۱۲۸ ۶۳۶
علویان- طبرستان طبرستان ۲۴۲ ۳۰۶
طاهریان خراسان ۲۰۰ ۲۵۱
صفاریان زرنگ ۲۴۷ ۳۹۳
سامانیان بخارا ۲۷۱ ۳۷۷
زیاریان جرجان ۳۰۶ ۴۲۲
آل بویه بغداد- فارس- خوزستان- کرمان ۳۱۰ ۴۳۵
غزنویان غزنه ۳۴۰ ۵۶۵
غوریان افغانستان ۵۲۷ ۵۹۴
سلاجقه ترکیه ۴۵۶ ۶۸۸
اتابکان آذربایجان ۵۲۵ ۶۰۷
آل کرت افغانستان و خراسان ۶۲۴ ۷۶۰
اتابکان فارس ۵۲۷ ۶۶۳
قراختانیان کرمان ۶۰۰ ۶۸۲
سلجوقیان اصفهان ۴۱۶ ۵۷۲
اسماعیلیان قلعه الموت ۴۸۳ ۶۵۳
سربداران خراسان- سبزوار ۷۱۴ ۷۶۴
خوارزمشاهیان خوارزم ۴۷۵ ۶۰۹
ایلخانیان مراغه- تبریز- سلطانیه ۶۴۳ ۷۳۳
مظفریان کرمان- فارس- کردستان ۷۱۳ ۷۸۹
تیموریان سمرقند- هرات ۷۴۸ ۸۸۴
ادامه جدول پایتخت های
نام سلسله مرکز حکومت آغاز هجری شمسی پایان هجری شمسی
صفویان تبریز- قزوین- اصفهان ۸۷۸ ۱۱۱۴
افشاریان مشهد ۱۱۱۴ ۱۱۸۲
زندیان شیراز ۱۱۲۸ ۱۱۷۳
قاجاریان تهران ۱۱۶۴ ۱۳۰۳
پهلوی تهران ۱۳۰۴ ۱۳۵۷
جمهوری اسلامی تهران ۱۳۵۷ —
۱) مأخذ : پایتخت های ایران “محمد یوسف کیانی”
۲) مأخذ : محمد صادق نظمی افشار
توضیح : حمله مغول در سال ۶۱۷ ﻫ . ق مصادف با ۵۹۸ ﻫ . ش صورت گرفت.
