برنامه ریزی یعنی تصمیم گیری در مورد آینده.برای اینکه برنامه ریزان تمام عوامل و متغیرهای مربوط به تصمیم گیری را بتوانند در نظر داشته باشند روشهای زیادی وجود دارد:مثل نمودارهای میله ای-گانت-روش مسیر بحرانی و فن ارزشیابی و بازنگری برنامه.
از ساده ترین روشها میتوان به نمودارهای گانت و میله ای اشاره کرد که نمودار گانت توسط هنری گانت و نمودار میله ای توسط فردریک تیلور ارائه شدند.این دو نمودار به عنوان یکی از ساده ترین ابزارها برای نشان دادن زمانهای آغاز و پایان فعالیتها هنوز در بسیاری از موسسات و سازمانها،به عنوان تنها روش برنامه ریزی مورد استفاده قرار میگیرند.این نمودارها از 2 محور عمود برهم تشکیل شده اند.محور افقی این نمودارها نشان دهنده عامل زمان و محور عمودی نشان دهنده فعالیتهای لازم در اجرای پروژه است.از اشکالات عمده این نمودارها این هست که ارتباط بین فعالیتها و ترتیب تقدم و تاخر بین این فعالیتها را نشان نمیدهند.اشکالات این نمودارها و عدم کارایی آنها در پروژه های بزرگ،مدیران را به فکر استفاده از تکنیکها و فنون دیگری مثل روش مسیربحرانی و فن ارزشیابی و بازنگری برنامه انداخت.
در دهه 1950 گروهی از دانشمندان رشته تحقیق در عملیات به فکر ایجاد روشی برای برنامه ریزی پروژه ها افتادند.آنها تکنیکی را به عنوان طولانی ترین مسیر غیر قابل کاهش رویدادها،برای اجرای پروژه تعمیرات اساسی یک نیروگاه برق ابداع نمودند.این تکنیک بعدها به عنوان تکنیک ترتیب اصلی نامیده شد که شباهت بسیار زیادی به روشهای CPM و PERT=Program Evaluation and Review Technique داشت.ولی این روش هرگز به طور رسمی چاپ و منتشر نشد.تقریبا همزمان با رویداد (1957) شرکت تولیدی دوپان،یک گروه تحقیقاتی را مامور بررسی روش کاربردهای جدید مدیریت در امور مهندسی شرکت نمود.این گروه بعدها با دکتر جان ماچلی از مرکز پژوهشهای علمی شرکت یونیواک و مهندس کلی،از شرکت رمینگتون تکمیل شد.این گروه موفق به ابداع روش CPM شد.این روش برای اولین بار در پروژه ساخت یک کارخانه برای شرکت دوپان به کار گرفته شد.پس از آن شرکت دوپان برای تعمیرات اساسی،در یکی از کارخانجات خود که دارای سیستم تولیدی پیوسته بود،از CPM استفاده کرد.برای انجام تعمیرات باید این خط تولید متوقف میشد.پس هرگونه اقدام و ابتکاری که در کاهش زمان تعمیرات میتوانست موثر باشد،کمک مهمی به شرکت میکرد.با استفاده از روش CPM زمان کل تعمیرات از 125 ساعت به 93 ساعت و در دوره های بعدی به 74 ساعت کاهش پیدا کرد.
اساس روش CPM: همانطور که گفته شد،روشهای زیادی برای تحلیل،برنامه ریزی، زمان بندی و کنترل پروژه ابداع شده اند که روش نمودار میله ای و روشهای تحلیل شبکه از جمله رایج ترین آنهاست.روشهای تحلیل شبکه که در آنها از نمودارهای شبکه استفاده میشود،برای جبران نقاط ضعف عمده نمودارهای میله ای ابداع شده اند.اساس این روشها عموما بر نظریه گراف مبتنی است.روش CPM نیز جزو روشهای تحلیل شبکه میباشد.
یک شبکه تصویری از پروژه است که فعالیتهای پروژه و روابط میان آنها را نشان میدهد.شبکه مانند قلب در کالبد روشهای تحلیل شبکه است.مدیر پروژه-کارشناسان-پیمان کاران و واحدهای سهیم در اجرای پروژه،با در اختیار داشتن شبکه،می توانند تصورات و فرضیات قبلی خود درباره فعالیتهای پروژه و روابط میان آنها را به طور عینی بررسی کرده و آنها را اصلاح نمایند.برای ترسیم شبکه که در واقع تصویر عینی روابط فعالیتهای پروژه است،باید روابط میان فعالیتهای پروژه را تعریف و تعیین کرد.در هر شبکه حداقل یک راه وجود دارد که شامل طولانی ترین زمان است.به این مسیر یا راه،مسیر بحرانی گفته میشود.رویدادهای بحرانی در یک شبکه،رویدادهایی اند که دارای کمترین شناوری (که معمولا صفر است)هستند. یعنی تفاضل بین زودترین و دیرترین تاریخ وقوع(شناوری)این رویدادها صفر است.
مسیر بحرانی نیز مسیری است که از آغاز تا پایان همواره از رویدادهای بحرانی عبور میکند.مسیر بحرانی در واقع،وقت گیرترین توالی رخدادها و فعالیتهای لازم برای تکمیل پروژه است که مدت اجرای پروژه نیز برابر طول مسیر بحرانی است.در روش مسیر بحرانی با توجه کامل به مدت زمان ارتباطات و وابستگیها و توالی فعالیتها، زودترین و دیرترین زمان شروع و خاتمه هر فعالیت به طور قطعی تعیین و مشخص میشود.توجه اصلی این روش روی محاسبه زمانهای شناوری و میزان انعطاف در زمان اجرای فعالیتهاست.
موارد استفاده از CPM:
قبل از اینکه مشخص شود که روش CPM با چه پروژه هایی تناسب دارد باید فعالیتها را با توجه به احتمال اجرا و زمان اجرای آنها تقسیم بندی نمود.در یک پروژه تعدادی از فعالیتها هستند که در زمان برنامه ریزی مشخص است که به طور قطعی و مسلم انجام خواهندشد،که به آنها فعالیتهای قطعی میگویند.اما ممکنه اموری وجود داشته باشند که انجام آنها الزامی شود و یا ممکنه که احتیاجی به انجام آنها نباشد. مثلا در پروژه تعمیرات اساسی کارخانه،قبل از توقف ماشینها و بازرسی قطعات، نمی توان گفت که آنها احتیاج به تعویض دارند یا خیر.به چنین فعالیتهایی که انجامشان قطعی نباشد،فعالیتهای احتمالی میگویند.همینطور از نظر طول زمان اجرای یک فعالیت نیز فعالیتها را میتوان به 2 گروه:دارای زمان معین-دارای زمان احتمالی تقسیم بندی نمود.فعالیتهای دارای زمان احتمالی،برخلاف فعالیتهای دارای زمان معین،زمان اجرای آنها ثابت نیست و این زمان نسبت به حد متوسط برآوردها انحراف زیادی دارد.مثلا در فصول بارندگی و در مناطق پر باران فعالیتهای جاده سازی به علت بارندگی دارای زمان احتمالی اند.برای پروژه های فاقد فعالیتها و زمانهای احتمالی،روش CPM مناسب است.برای پروژه های فاقد فعالیتهای احتمالی ولی دارای زمانهای احتمالی روش PERT مناسب است.برای پروژه های دارای فعالیتهای احتمالی کاربرد GERT مناسب تر است.
دو روش PERT,CPM دارای اختلافات عمده با همدیگرنیستند بلکه فقط روش محاسبه مدت زمان انجام فعالیتها در این 2 متفاوت است.در برآورد مدت زمان فعالیتها در روش PERT از متوسط زمان مورد انتظار و در CPM از محتمل ترین زمان ممکن استفاده میشود.امروزه با کاربرد روشهایی مثل PERT,CPM علاوه بر محاسبات زمانی،مسائلی مثل تخصیص و تسطیح منابعی همچون هزینه نیروی انسانی و تجهیزات و موازنه هزینه و زمان قابل حل هستند.
قوانین رسم شبکه های مسیر بحرانی(CPM)
1-هر فعالیت باید فقط یکبار روی شبکه ظاهر شود. 2-دو فعالیت نباید دارای یک اسم مشابه باشند. 3-شبکه باید فقط دارای یک رویداد آغازین،یک رویدادپایانی باشد. 4-هر تعداد فعالیت میتواند از یک رویداد آغاز شود،یا به یک رویداد ختم شود.ولی دو فعالیت نمیتونند دارای یک رویداد پایه و یک رویداد پایان باشند. 5-یک شبکه نمودار دارای مقیاس زمان نیست(به استثنای مواردی که شبکه را عمدا با مقیاس زمان رسم میکنند)بنابراین طول کمانهای نشان دهنده فعالیتها در شبکه ها اهمیت یا مفهوم بخصوصی ندارد. 6-راستای جغرافیای فعالیتها دارای مفهوم ویژه ای نیست.ولی مناسب است شبکه ها همواره به صورتی رسم شوند که رویدادپایه در سمت چپ رویداد پایان قرار گیرد.(جهت فعالیتها از چپ به راست باشد)یا حداقل روی صفحه کاغذ حالت عمودی داشته باشند. 7-رویدادها به گونه ای شماره گذاری شوند که همواره شماره رویداد پایه هر فعالیت از شماره رویداد پایان آن کوچکتر باشد و از یک شماره برای نامیدن دو رویداد مختلف استفاده نشود. 8-روابط پیش نیازی و وابستگی در شبکه همواره به صورتی است که فعالیتهایی که از یک رویداد خارج میشوند وقتی میتوانند شروع شوند که همگی فعالیتهایی که به آن رویداد میرسند انجام شده باشند. 9-واحد زمان در شبکه ها باید همواره ثابت باشد.مثلا زمان همگی فعالیتها به واحد روز یا هفته یا ساعت نشان داده شود.
