یکی از موارد تأثیرگذار در بروز تأخیرات اجرایی پروژه‌های عمرانی متداول در ایران، مسائل و مشکلات ناشی از انتخاب نحوه انجام خدمات طراحی و اجراء به‌وسیله ارکان مختلف پروژه اعم از کارفرما، مشاور، مدیریت طرح و پیمانکار پروژه می‌باشد. بدین منظور از روش‌های امانی (یک عاملی)، طرح‌وساخت (دو عاملی)، متعارف(سه عاملی) و مدیریت اجراء(چهار عاملی) استفاده می‌گردد . در این مقاله به بررسی نقاط ضعف و قوت هر یک از این روش‌ها و قراردادها می‌پردازیم
روش‌های گوناگون انجام پروژه‌ها طی فرآیند تکاملی، به انواع مختلف تمایز یافته و عبارتند از:
الف- تفکیک روش‌ها بر اساس نحوه تفکیک وظایف طراحی و اجراء
1- روش انجام کارهای ساختمانی توسط کارفرما (امانی) یا روش یک عاملی؛
2- روش پیمانی؛
2-1- روش طراحی و ساخت (روش دو عاملی)؛
2-2- روش متعارف: طراحی و ساخت توسط گروه‌های مشاور و پیمانکار به‌صورت کاملاً جداگانه (روش سه عاملی)؛
2-3- روش مدیریت اجراء (روش چهار عاملی).
ب) انواع قراردادها براساس نحوه انعقاد پیمان جهت انجام موضوع پروژه
قراردادهای متداول اجرای پروژه‌ها عمرانی عبارتند از:
1- قراردادهای پیمانکاری براساس فهرست بها؛
2- قراردادهای پیمان مدیریت؛
3- قرارداد براساس برآورد کلی با قیمت ثابت؛
4- قرارداد براساس مترمربع زیر بنا؛
5- قراردادهای کلید در دست؛
6- قراردادهای مهندسی، تدارک و اجراء.
ج) تفکیک روش‌های قراردادی بر اساس نحوه تأمین مالی
1- قراردادهای تأمین مشارکت مالی (فایناس Finance)؛
2- قراردادهای بیع متقابل (Buy Back)؛
3- روشBot و روش‌های مشابه و هم خانواده.
الف) انواع روش‌ها براساس نحوه تفکیک وظایف طراحی و اجراء
1- روش انجام کارهای ساختمانی توسط کارفرما (امانی): روش یک عاملی درصورتی‌که کارفرما دارای افراد و کارکنان متخصص کافی و ماشین‌آلات مورد نیاز جهت اجراء پروژه‌ای باشد، می‌تواند انجام کار را راساً به عهده بگیرد. همچنین در بعضی موارد امکان دارد کارفرما از کارگران موقت یا ماشین‌آلات کرایه‌ای برای تأمین نیروی کار لازم و همچنین پیمانکاران جزء جهت اجراء استفاده نماید. باتوجه به حجم منابع مورد نیاز جهت اجراء این روش در کارهایی که دارای ابعاد گسترده‌ای نیستند و جهت پروژه‌های کوچک و بیشتر در کارهای بهسازی و نگهداری مورد استفاده قرار می‌گیرد و تجربه نشان داده است که به‌دلایل ذیل استفاده از این روش به‌هیچ عنوان مناسب نبوده و دارای مسائلی بدین شرح می‌باشند.
اولاً: نیازمند به یک گروه از مهندسان حرفه‌ای و با تجربه، کارگران فنی و ماشین‌آلات مناسب جهت اجراء می‌باشد که تبعاً عدم وجود این گروه روند زمانی و کیفی پروژه را مختل می‌نماید.
ثانیاً: در مجموع هزینه تمام شده و بالاسری‌های این روش به‌دلیل کاستی‌های مدیریتی، تدارکات و غیره زیاد می‌باشد.
ثالثاً: در طول اجراء نیز مدیریت بسیار قوی جهت تأمین و رفع مسائل و هماهنگی‌های میان کارکنان و ماشین‌آلات مورد نیاز را طلب می‌نماید که عدم وجود آن، روند پروژه را به تنزل می‌کشاند.
رابعاً: با توجه به توضیحات گفته شده درخصوص امکان استفاده کارفرما از پیمانکاران جزء باید توجه خاصی درخصوص بررسی صلاحیت فنی لازم جهت اجراء و نحوه عقد قراردادهای مربوطه و رسیدگی به دعاوی و claimهای احتمالی صورت پذیرد.
خامساً: از جهت مقررات سازمان مدیریت نیز (به‌جزء در مواد خاص) مورد تأیید نمی‌باشد.
با عنایت به کلیه موارد مذکور نقاط ضعف این روش بسیار بوده و این نقاط ضعف بیشترین تأثیر را در روند کیفی، هزینه‌ای و زمانی پروژه خواهد گذاشت. لذا به‌جزء در موارد خاص و به ناچار، به‌هیچ عنوان استفاده از این روش پیشنهاد نمی‌گردد. در این روش که به روش تک عاملی نیز معروف است، کارفرما با به‌کارگیری امکانات و منابع خود، اجراء و مدیریت پروژه را به عهده می‌گیرد. این روش برای پروژه‌هایی مناسب است که از پیچیدگی خاصی برخوردار نبوده و مجری تمام مسئولیت‌ها را می‌پذیرد.
روش امانی انجام پروژه به معنی اجراء کار با مدیریت و سرپرستی کارکنان خودی مربوط به شخص حقیقی یا حقوقی می‌باشد. بدیهی است همه کارها نمی‌تواند توسط یک شخص صورت گیرد، ولی اگر کارکنان بلاواسطه تحت سرپرستی مدیران شرکت اقدام به فعالیت نمایند، به معنی اجراء روش امانی است. مهمترین مسئله در این روش آن است که هزینه و خریدها مستقیماً توسط کارفرما صورت می‌گیرد و کارکنان توسط کارفرما هدایت می‌گردند.
2- روش پیمانی
در روش پیمانی سپردن بخش یا کل کار به دیگران از طریق عقد پیمان است. در این روش کارفرما از طریق عقد قراردادهایی که متضمن اجراء صحیح کار و تأمین منافع او می‌باشد تمام یا قسمتی از عملیات به سرانجام رسیدن پروژه را به دیگران واگذار می‌نماید. در پروژه‌های دولتی درک غالب در این زمینه سپردن کار به بخش خصوصی و کاهش نقش دولت است. این روند هنوز فراگیر نشده ولی به‌درستی درک شده است که دولت می‌تواند کارفرمای خوبی باشد ولی هیچگاه پیمانکار و اجراءکننده خوبی نبوده است. دلایل و مزایای این روش از کار که در سطح جهانی مقبول و مورد پذیرش واقع شده و به شرح زیر است:
1- تخصص کافی در اجرای پروژه‌ها؛
2- تسریع در اجراء پروژه‌ها به‌دلیل کاهش بورکراسی؛
3- کنترل مناسب و کاهش فساد در بخش دولتی به‌دلیل هزینه کرد غیرمستقیم؛
4- پیدایش نسل جدیدی از پیمانکاران که ارتباطی با پیمانکاران وابسته گذشته نداشتند؛
5- صرفه اقتصادی در اجراء پروژه‌ها به‌دلیل رقابت و تخصص.
این روش با توجه به هزینه کرد درآمدهای نفتی در پروژه‌های عمرانی در عین حال می‌تواند سبب انباشت سرمایه در بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در بخش صنعت باشد.
به نقل از انجمن های ساختمانی و تاسیساتی
